Eftir fermingu var ekki annað framundan en fara að vinna fyrir sér, því ekki var um skólagöngu að ræða, Það "að fara á eyrina" þýddi að fara í verkamannavinnu og bera kol eða salt á sjáfum sér, eða eitthvað álíka. Maður fór á fætur kl. 5 á morgnana til að geta verið kominn inn á Kirkjusand kl. 6 og svo var þrældómurinn framundan allan liðlangan daginn fram til kvölds. Eftirsóknarvert líf var þetta ekki. Fæstum þeim unglingum, sem í þessu lentu, tókst að rífa sig upp úr þessu, og það hafa verið örlög þeirra að vera verkamenn allt sitt líf.
Þegar ég var 17 ára fékk ég brennandi áhuga á andlegum málum sem varð til þess að ég ákvað að rífa mig upp úr verkamannavinnunni. Það gerðist með þeim hætti að ég kynntist ungum mann,sem var í Guðspekifélaginu er þá var nýstofnað hér á landi. Þessi maður var að vestan og hafði verið á Vífilsstaðhælinu.
Þarna kynntist ég fyrirmyndar mönnum sem lögðu grundvöllinn að lífi mínu. Það voru t.d. þeir séra Jakob Kristinsson, formaður Guðspekifélagsins, og Sigurður Kristófer Pétursson. Sjá: Sigurður var sjúklingur flest sín manndómsár, en lét það ekki aftra sér frá því að vinna að sínum áhugamálum af mikilli elju, hann var einn af stofnendum Guðspekifélagsins og bar það mjög fyrir brjósti. Hann dvaldist lengi á Holdsveikraspítalanum í Laugarnesi. Þar komst hann fyrst í kynni við guðspekina fyrir áhrif danskrar hjúkrunarkonu, fröken Harríet Kjær. Það mun reyndar hafa verið þessi danska hjúkrunarkona sem flutti guðspekina til Íslands.
Áhugi Sigurðar Kristófers á málefnum guðspekinnar varð til þess að hann fór að læra ensku og þreifa fyrir sér um þýðingar af því máli. Fyrsta þýðingin, sem hann gerði úr ensku og ætlaði að fá birta í tímariti Guðspekifélagsins, þótti svo léleg að hún væri nánast óprenthæf. Þetta var nokkurt áfall fyrir Sigurð Kristófer en verður til þess að hann öðlast óvænt innsýn inn í íslenska tungu. Vann hann að miklu ritverki um þetta síðustu æviár sín – verkið kom út 1924 og nefndist "Hrinjandi íslenskrar tungu", en Sigurður Kristófer dó ári seinna. Þá bók las ég ofan í kjölinn á sínum tíma.
Einum velgerðarmanni má ég ekki gleyma: Sigurði Ólafssyni rakarameistara í Eimskipafélagshúsinu.
Þegar til Chicago var komið var pyngjan orðin létt eins og gefur að skilja og átti ég varla eyrirs virði.
Er þetta var bjó forríkur íslenskur maður, Hjörtur Þórðarson, í Chigago-borg. Hann átti þar stóra verksmiðju sem framleiddi spennubreyta fyrir bílaverksmiðjur Ford og Cevrolett m.a. Hjörtur var milljóner á dollaravísu – hann átti t.d. eyju úti í Mitchigan-vatni og þar hélt hann mikil samkvæmi sem ýmsir grósserar fylkisins sóttu.
Ég var ákveðinn í að hitta Hjört þegar er ég kom til Chicago og treysti á það að hann myndi greiða eitthvað úr fyrir mér. Einhvern veginn tókst mér að finna húsið hans á öðrum degi, þó ég væri ekki vanur að komast leiðar minnar í stórborg. Þar hitti ég fyrir Íslending sem ég kannaðist við; sagði hann mér að mæta í verksmiðjunni morguninn eftir og fengi ég áreiðanlega einhverja úrlausn um vinnu.
Ég vann svo þarna í verksmiðjunni í hálft ár og hafði þá næga peninga til að hefja læknisnám. Annars var Hjörtur ekki hrifinn af að hafa Íslendinga í vinnu hjá sér til lengdar – hann vildi að Íslendingar tækju sér eitthvað stærra fyrir hendur en að vinna hjá öðrum – stofnuðu sjálfir fyrirtæki eða færu í nám. Þegar ég hætti í verksmiðjunni hjá honum gaf hann mér 100 dollara, sem voru stófé í þá daga. Þetta mun hann hafa gert í því skyni að ég gæti tekið mér verðugt verkefni fyrir hendur.
Ég stundaði svo læknanám í Chicago næstu sex árin. Þetta var á bannárunum og gekk oft mikið á í borginni. Þá var Al Capone upp á sitt besta og var aðalmaðurinn í áfengissmyglinu – hann var þó ekki einn um hituna því ýmsir aðrir bófaflokkar reyndu að starfa á hans svæði. Einu sinni tókst einhverjum þeirra að koma umtalsverðu magni af áfengi inn í borgina og var það geymt í vöruhúsi. Menn Al Capone höfðu veður af þessu og gerðu hinum fyrirsát við vörugeymsluna. Í þeim átökum voru sex skotnir til bana, og voru væringjar sem þessar algengar í Chicago bannáranna. Hinn almenni borgari varð þó ekki mikið var við þetta, því bardagarnir voru háðir milli bófaflokkanna og nánast álitnir þeirra einkamál.
Þegar ég kom heim að loknu læknanámi tókst mér ekki að fá leyfi til að stunda lækningar hér á landi og olli það mér nokkrum vonbrigðum. Það varð úr að ég gerðist starfsmaður Borgarlæknisembættisins varðandi heilbrigðiseftirlit og gegndi því starfi allt til eftirlaunaaldurs.
– Hvað varð til þess að þú tókst þér þýðingar fyrir hendur?
Þetta hefur verið mitt áhugamál um ævina. Ég byrjaði á því að þýða úr ensku, sem er fyrsta málið sem ég lærði til hlítar. Það voru bókin "Líf í alheimi" o. fl. rit.
Árið 1940 kom til mín efnaður maður, sem hafði ákveðið að fjármagna útgáfu á helstu trúarheimspekiritum heimsbókmenntanna. Bað hann mig að þýða kínverku bókina Tao teh King eða Bókina um dygðina og veginn. Sú bók kom út 1942.
Ég fékk snemma áhuga á indverska fornmálinu sanskrít, og hef þýtt nokkrar bækur úr því máli. Fyrsta verkið sem ég þýddi úr sanskrít er hið forna helgirit Indverja Bahagvat Gita (Hinn himneski lofsöngur) og kom hún út hér 1939. Þá þýddi ég Uphanishadurnar, sem eru ævafornar sanskrítarbókmenntir. Kom verkið út undir nafninu "Launviska Vedabóka" árið 1942. Þá þýddi ég úr sanskrít hina miklu bók "Fimmdægru" og kom hún út hér 1963. Úr sanskrít þýddi ég einnig ljóðabálkinn "Árstíðirnar" eftir hið forna indverska skáld Kalidasa og er það "Nafnlausa bókin" sem út kom 1973.
– Þetta eru fyrst og fremst trúarlegar bókmenntir er það ekki?
Vedabækurnar eru trúar-heimspekilegs eðlis en jafnframt grundvöllur indverskra bókmennta til forna. Þær eru þungar og torskildar. Bahagvat Gita er trúarlegs eðlis fyrst og fremst, og hafa Indverjar lagt það út á marga vegu. Eftir að ég hafði þýtt Bahagvat Gita og verkið var komið út, tók ég aftur til hendinni við það og færði í ljóðrænt form. Sú gerð verksins er aðgengilegri, hún kom út árið 1965. Fimmdægra (Panchatantra) er eins konar leiðsögn í lífsspeki og mannþekkingu sem sett er fram með dæmisögum.
– Er sanskrít ekki fremur tyrfið mál – mér skilst að Indverjum sjálfum þyki það hart undir tönn.
– Hveru þú lært fleiri Austurlandamál?
Ég hef gluggað dálítið í palí sem er forntunga Búddhatrúarmanna. Af þessu tungumáli þýddi ég eina bók, Dhammapada, – í íslensku þýðingunni nefnist hún "Leiðsögn í lífsvisku" og kom út árið 1954 en ný útgáfa 1975.
Eina bók hef ég skrifað á ensku, The Quest of Wholnes. Þar tek ég yogasútrur Patantjalis fyrir á vísindalegan hátt, með hliðsjón af taugalífeðlisfræði.
– Um hvað fjalla þessar yogasútrur?
Þær eru grundvallaratriði yogaheimspekinnar. Þær fjalla um það hvernig menn ná tökum á skapandi mætti sínum – hvernig þeir geta orðið andlegir menn. Þær útskýra hvernig maðurinn getur ræktað hið andlega með sér og orðið meiri maður fyrir bragðið.
– Hvernig er þetta verk þitt uppbyggt?
Ég byrjaði á því að þýða sútrurnar á ensku en lagði svo út af hverri og einni, og sýndi framá hvernig þær geta haft hagnýtt gildi. Þegar maður hefur öðlast skilning á því sem höfundurinn hugsar sér og hefur einnig vísindalega þekkingu á efninu er freistandi að sýna öðrum framá hvernig hagnýta má sútrurnar.
– Hvernig tengjast sútrurnar yogaheimspeki?
Til eru margar greinar af yoga og sumar þeirra byggja mikið á þessum sútrum. Sútrurnar eru sálfræðilega uppbyggðar og þeim er ætlað að hafa áhrif á þá sem taka þær til íhugunar. Indverjar skilja þær á sinn hátt – en ég veit ekki til þess að þær hafi verið skýrðar vísindalega fyrr.
Það liggja ákveðnar orsakir til allra hluta og það á einnig við um þetta verk. Það var árið 1973 sem ég varð fyrir því mikla áfalli að missa minn hjartkæra lífsförunaut Elínborgu Sigurðardóttur. Ég var þá kominn á eftirlaun og gerði mér ljóst að ef ég ætti ekki að grotna niður í andlegu aðgerðarleysi yrði ég að takast á við eitthvert viðamikið verkefni. Ég hafði aldrei verið í vandræðum með að finna verkefni til að einbeita huganum að en nú varð ég að finna mér verkefni er tæki hug minn allan.
Árið 1967 fórum við hjónin til Bandaríkjanna og þar komst ég yfir orðabók sem ég hafði ekki áður haft vitneskju um. Þegar heim kom og ég fór að skoða þessa bók nánar komst ég að þeirri niðurstöðu að hér væri um orðabók að ræða sem gerlegt væri að snara á íslensku.
Þegar ég var orðinn ekkjumaður lagði ég út í þann þrældóm að snúa orðabók þessari á íslensku. Vann ég samfleytt að verkinu frá árinu 1973 til 1980, alla daga frá morgni til kvölds. Fyrir mér vakti að vinna að góðri orðabók, bók sem veitti nemandanum og öðrum stoð í námi og lestri fóðra bóka. Ég vann þetta verk eins vel og ég hafði getu til en reynslan verður að dæma um hvernig til hefur tekist. Þá er mér skylt að geta þess að þetta verk hefði aldrei náð fram að ganga nema ég hefði notið aðstoðar góðra manna, sem lögðu mikinn skerf til þessa verks.
– Heldur þú ennþá sambandi við Guðspekifélagið?
Nei, ég hef ekki haft neitt samband við það síðan ég kom heim frá námi – ég hef einhvern veginn vaxið frá því.
Ég hef heldur ekki tileinkað mér neina ákveðna heimsspeki – ég hef að vísu kynnt mér indverska og evrópska heimspeki en ég hef ekki komð mér niðurá neina sérstaka lífsfílósófíu. En ég er forvitinn um allt er lífið snertir – sjáanlegt og hulið. Það er svo margt sem maður skilur ekki í þessari tilveru og heimspekin hjálpar manni ekki mikið hvort sem hún er vestræn eða austræn.
Morgunblaðið 20. janúar 1985