ELDGANGA

– Geta menn orðið ónæmir fyrir hita?

". . .Periya pujari veður fram að eldinum. Hann tekur ofan þetta kynlega höfuðfat sitt, líkneski gyðjunnar, lyftir öðrum fæti eins og hann ætli að stíga út í glóðina, en hikar við og hefur yfir bænir um stund. Síðan stígur hann út á eldinn. Hann hraðar sér ekki neitt. Í miðri eldgröfinni nemur hann staðar um stund, beygir sig niður, fer höndum um glóðina og tekur upp glóandi eimyrjuna og hendir í loft upp. Um leið gefur hann frá sér hljóð, sem ekki virðist geta komið úr nokkrum mennskum barka. Hann gengur síðan eldþróna á enda, snýr við aftur og kemur sömu leið líkt og hann gengi á mjúku flosteppi. Hann hefur vígt eldinn. Nú getur hver, sem vill, gengið til altaris Maríönnu. Þessi gamli, sinaberi maður er með öllu óskaddaður eftir þessa eldraun. Hann er aðeins móður og dasaður.

 

Þau vaða eld

Nú ganga hofmeyjarnar ein af annarri. Þær halda á rís, tákni frjósaminnar, í hendinni. Þær ganga allar yfir með rólegum en þó léttum og ákveðnum skrefum. Enga þeirra sakar neitt.

Áhorfendum er einnig boðin þátttaka. Ung móðir með kornabarn á armi stendur skyndilega upp og leggur barnið frá sér. Hún gengur eldinn. Fætur hennar eru með öllu óbrenndir. Skömmu síðar fer gamall maður yfir eldinn og sakar ekki. Maður er farinn að halda, að þessi eldur brenni ekki. Hávaxinn maður með harðan og einbeittan svip stígur út í glóðina en hrökklast jafnskjótt út af henni aftur. Það blæðir úr fótum hans. Eins fer fyrir tveimur þeim næstu. Fleiri reyna ekki. Gyðjan Maríanna veitir ekki öllum blessun sína.

"Hvernig er þetta gert?" spurði ég Motley á heimleiðinni.

"Það þarf að lyfta öðrum fætinum fram fyrir hinn", svaraði hann spaklega. "Þetta geta allir. Jafnvel þeir á Norður-Indlandi. Ég hef heyrt um mann þar, Swami Swanand hét hann, sem gat látið hvern sem var ganga eld. Ég á mynd af því heima hjá mér."

"Hefur þú reynt?" spurði ég. "Nei, þeir hálfsvelta sig vikum og mánuðum saman á undan eldgöngunni og lifa meinlætalífi."

"Ég skil," sagði ég.

"Gangið þið eld á Íslandi, shab?" spurði Motley.

"Nei," sagði ég.

"Ekki einu sinni prestarnir?"

"Nei."

Motley hristi höfuðið. "Þið eruð heiðingjar," sagði hann, spýtti rauðu og fékk sér aðra pantuggu . . .

Þannig segir Gunnar Dal, skáld, frá eldgöngu er hann varð vitni að í Indlandi, og birtist frásögnin í bókaflokknum "Því gleymi ég aldrei".

Eldtraust fólk

Eldganga hefur verið tíðkuð víða um heim, sérstaklega meðal frumstæðra þjóða og er þá oft einskonar hreinsunarathöfn. Hliðstæður siður tíðkaðist reyndar hér á Norðurlöndum til forna - að menn báru glóandi járn til að sanna sakleysi sitt. Fræg er sú saga er Grettir sterki skyldi bera járn í Noregi til að sanna sakleysi sitt af brennu Þórissona, en um þetta segir í Grettis sögu:

"Ólafur konungur mælti þá: `Unna viljum vér.þér at bera járn fyrir þetta mál, ef þér verðr þess auðit'.

Gretti líkaði þat allvel. Tók hann nú at fasta til járnsins, ok leið til þess, er sá dagr kom, er skírslan skyldi fram fara. Þá gekk konungr til kirkju og byskup ok fjöldi fólks, því at mörgum var forvitni á at sjá Gretti, svá mikit sem af honum var sagt. Síðan var Grettir til kirkju leiddr . . ."

Nú á tímum draga menn það hins vegar mjög í efa að menn geti vaðið eld eða borði glóandi járn án þess að hljóta brunasár, hvort sem þeir eru sekir eða saklausir, eða hvernig sem hugarfari þeirra er yfirleitt háttað. Sögur af eldgöngu, eins og sú sem birt er hér að framan, vekja þá spurningu hvernig fólk komist hjá því að hljóta brunasár er það gengur á glóðum og glóandi grjóti, og handleikur jafnframt hvort tveggja. Sumir sem um þessi mál hafa skrifað fullyrða að þetta séu prettir einir og sjálfsefjun, en aðrir hallast að dulrænum eða yfirskilvitlegum skýringum.

Evrópumenn vaða eld í Pólynesíu

Um miðjan tíunda áratug nítjándu aldar ákváðu nýsjálenskur embættismaður, Gudgeon að nafni, og vinur hans, læknirinn Hocklen, að komast að því hvað væri hæft í eldgöngusögum einu sinni fyrir allt. Þeir horfðu vantrúaðir á mikla eldgöngu í Pólynesíu ásamt nokkrum félögum sínum, en þarlendum töframaður stóð fyrir athöfninni. Hann skoraði á þá að viðurkenna mátt "mönu" sinnar - eða orku - og vaða eldinn sjálfir. Þeir félagar tóku áskoruninni.

Gudgeon hafði vissulega sínar efasemdir er hann nálgaðist eldgryfjuna. "Ég hafði það á tilfinningunni," skrifaði hann síðar, "að að skinnið myndi steikna af fótum mínum " Hann sakaði þó ekki hið minnsta í eldinum, en einn þeirra félaga "sem leit aftur eins og kona Lots", en það hafði töframaðurinn bannað, hlaut alvarleg brunasár. Þegar Hocken læknir hafði lokið eldgöngu sinni hóf hann þegar nákvæmt rannsóknarstarf. Hann hafði haft meðferðis hitamæli sem gat mælt allt að 205 gráður á Celsíus, og var hann hengdur í tveggja metra hæð yfir eldgryfjuna. Kvikasilfrið þaut upp kvarðann og hefði mælirinn sprungið ef lóðning hefði ekki gefið sig, eftir því sem Hocken sagði síðar. Þá grandskoðaði hann fætur hinna innfæddu en fann hvergi votta fyrir brunasárum. Hann skóf fætur nokkurra í því skyni að leyta að efni sem hugsanlega verndaði þá fyrir hita en fann engin merki um neitt slíkt efni. Niðurstaða hans var á þá leið að óhugsandi væri að nokkur brögð hefðu verið notuð við eldgönguna.

Þræta Clodds og Langs

Þrátt fyrir hina vísindalegu rannsókn Hockens læknis vildu ekki allir fallast á niðurstöðu hans. E. Clodd, virtur þjóðháttafræðimaður, talaði t.d. í niðurlægingartón um eldgöngusögur í ræðu sem hann flutti 1895 og prentuð var. "Þetta eru ekki annað en blekkingar og svik," sagði hann, "Ég þykist vita hvernig þeir fara að þessu. Það vita allir að iljar fólks sem gengur berfætt dags daglega verða þykkar og sigggrónar, sem gerir því mögulegt að þola hita sem við myndum ekki þola þó við værum í stígvélum." Þá benti hann á að hugsanlega hefðu fætur eldgöngumanna verið gerðir ónæmir með efnum sem hann tiltók hver væru. "Og það er vel þekkt," sagði hann ennfremur, "að menn geta haldið hendi niður í bráðnu járni svo lengi sem hún er rök. Hinn mikli hiti veldur því að rakinn myndar einskonar gufusvið umhverfis höndina – þannig myndast einangrunarlag á milli handarinnar og málmsins, sem verndar hörundið fyrir hitanum."

Þekktur sagn- og mannfræðingur, Andrew Lang, mótmælti þessari yfirlýsingu Clodda harðlega.

"Ég skil ekki hvera vegna mannfræðin á að hundsa sagnir um eldgöngur sem urmull er til af, bæði gömlum og nýjum. Margir samtímamenn okkar segjast hafa fylgst með slíkum athöfnum og hafa borið því vitni margir saman." Lang segist alls ekki vera að halda því fram að nokkuð yfirskilvitlegt þurfi að vera við eldgöngur, og auðvitað gæti verið um pretti að ræða. "En séu það einhver brögð, þá eru þau bæði forn og kunn víða um heim – og það yrði ómaksins vert að komast að hver aðferðin er." Þá hvetur hann hr. Clodd til að reyna sjálfan að vaða eld með þeim brögðum er hann þættist kunna skil á.

Eldgangan í Madras 1921

Eldgangan sem fram fór í Madras á Indlandi 1921 telst einhver sú stórkostlegasta sem sögur fara af. Það var rómversk-kaþólski biskupinn í Mysave sem bað vin sinn, indverskan valdsmann – maharaja – , að stofna til þessarar eldgöngu. Samkvæmt frásögn Englendingsins O. Leroy leigði mahrajann "múhameðskan fakír" til að varpa andlegum verndarhjúp um alla þá sem tóku þátt í athöfninni.

Eldgangan hófst með dunandi lúðrablæstri og fyrstu sjálfboðaliðarnir gengu út í eldinn. Fakírinn kastaði nokkrum viðstaddra nauðugum út í eldhafið en "skelfingarsvipur þeirra breyttist fljótt í sigurbros" að sögn Leroys. Eini skugginn sem bar á þessa glæsilegu sýningu varð þegar maharajann kallaði: "Hættið." Þá rak fakírinn upp kvalaöskur og varpaði sér emjandi til jarðar. Þetta var útskýrt þannig fyrir biskupunum að öllum sársauka eldgöngufólksins hefði samanlögðum verið hleypt í fakírinn.

Vísindalegar eldgöngutilraunir

Réttum 14 árum síðar var svo gerð gangskör að því að setja upp vísindalega tilraun um eldgöngu við Lundúnaháskóla. Sjö metra löng eldgryfja var útbúin í Carlshalton í Surrey og var meðalhitinn í henni 430 gráður meðan á tilrauninni stóð. Kuda Bux, ungur indverskur múhameðstrúarmaður, þrammaði berfættur yfir eldgryfjuna fjórum sinnum og virtist ekki finna fyrir hitanum. Þrátt fyrir nákvæma rannsókn fannst ekkert efni á fótum hans er verndað gæti þá fyrir hitanum, né nokkuð sem benti til að um svik væri að ræða.

H. Price, þekktur reimleikarannsóknarmaður, var viðstaddur þessa eldgöngu, en taldi að síður en svo þyrfti að vera um neitt kraftaverk að ræða. Hann dró þá ályktun að Kuda Bux væri fær um að sleppa við hitann með því að stika hratt yfir brennandi viðinn, en viðurinn hefði sjálfur litla hitaleiðni. Annar áhorfandi, læknirinn S.W. Chibbett, lét sér fátt um finnast og fullyrti að þetta gætu allir gert, en vildi þó ekki vaða eldinn sjálfur þrátt fyrir áskoranir – vegna þess að hann væri ekki heppilega klæddur til þess arna, eins og hann sagði.

Síðar var þessi eldgöngutilraun endurtekin á sama stað árið 1937 og gengu þá nokkrir Indverjar og Evrópumenn eldgryfjuna á enda án þess að saka hið minnsta. En þrátt fyrir þessar tilraunir eru menn ekki á einu máli um hvað gerir fólki fært að vaða eld án þess að saka – og þræta ennþá um hvort skýringin sé efni eða andi.

Samantekt: Bragi Óskarsson