Sigurður J. Jónsson pípulagningameistari, sem átti níræðisafmæli fyrir skömmu, var fyrsti bílstjórinn hjá Reykjavíkurborg. Margt hefur drifið á daga hans eins og fram kemur í viðtalinu sem hér fer á eftir. Sigurður og kona hans, Rannveig Eyjólfsdóttir, eignuðust fjögur börn og eru þrjú þeirra á lífi, en afkomendur þeirra eru nú hátt á fjórða tug. Í upphafi viðtals okkar rifjaði Sigurður ýmislegt upp frá fyrri árum.
Ég er fæddur hér í Reykjavík árið 1896, hinn 10. september, og fæddist í húsi í Grjótaþorpinu sem ennþá stendur, Mjóstræti 4, sagði Sigurður. Foreldrar mínir voru Sigríður Sigurðardóttir frá Björk í Grímsnesi og faðir minn Jónas Jónasson trésmiður frá Keldnaholti í Stokkseyrarhverfi. Þau fluttust austur á Stokkseyri þegar ég var þriggja ára en þar fékk faðir minn atvinnu hjá verslunarfélaginu Ingólfi. Þar bjuggum við allt þar til móðir mín dó árið 1902. Þá var ég fimm ára. Heimilið var leyst upp og við systkinin send sitt í hverja áttina.
Reimleikar
Mér var komið fyrir að Vorsabæjarhjáleigu í Flóa, þar sem ekkjan Kristín Magnúsdóttir bjó. Þar var ekki laust við reimleika og varð ég sjálfur var við ýmislegt undarlegt, en fátt var um þetta rætt á heimilinu. Maður Kristínar, Ívar Guðmundsson, hafði horfið á leiðinni milli heimilisins og Eyrarbakka. Það þótti undarlegt að ekki fannst tangur né tetur af honum þó mikið væri leitað.
Þegar Ívar varð úti minntust margir þess að nokkrum árum áður, árið 1865, hvarf Guðmundur Gestsson þáverandi bóndi í Vorsabæjarhjáleigu, er hann var á leiðinni milli Eyrarbakka og Stokkseyrar. Lík hans fannst aldrei. Sumir töldu að dauði Guðmundar hefði orðið af völdum Skerflóðsmóra, eða Selsmóra, eins og draugur þessi var einnig nefndur. Móri þessi var sögð mögnuð óvætt og trúði hjátrúarfullt fólk því að hann hefði orðið mörgum að bana.
– Varðst þú sjálfur var við þennan draugagang?
Já, ég varð vitni að ýmsu undarlegu sem gerðist í Vorsabæjarhjáleigu. Eitt kvöldið voru vinnumaðurinn og vinnukonan að fara út og var ég með þeim. Þarna voru löng göng sem lágu frá baðstofunni og fram úr bænum. Þegar við erum komin fram í göngin snýr vinnukonan við inn í eldhúsið til að ná sér í hnokka sem hún ætlaði að hafa með sér. Við hinkruðum í göngunum á meðan en heyrðum hana þá æpa upp yfir sig. Komum við svo að henni þar sem hún liggur í öngviti við dyrnar. Hún hafði verið í tvennum sokkum en það undarlega var að þeir voru báðir skornir að endilöngu og skórnir sem hún hafði verið í fundust aldrei. Sjálf sagðist hún hafa verið komin að baðstofudyrunum þegar gripið var harkalega til hennar en ekkert vissi hún frekar.
Ströng löndunartörn
Það er kannski ekki vert að vera að segja frá þessu. Á bænum var jafnan fátt um þessa atburði talað og spurðist lítið út, og var það sjálfsagt í og með vegna þess hve vinsæl Kristín fóstra mín var.
Um það leyti sem ég fermdist var Kristín orðin öldruð og brá hún búi þess vegna. Guðmundur stjúpsonur hennar tók þá við jörðinni og gerðist ég vinnumaður hjá honum. Skyldi ég hafa 50 krónur í árskaup, sem var nú ekki stór peningur í þá daga fremur en nú. Um veturinn réði Guðmundur mig á vertíð hjá Guðsteini Einarssyni frá Skildinganesi og fékk ég 50 krónur í hlut, sem húsbóndi minn tók auðvitað allan. Ekki leist mér svo á að ég efnaðist nokkurn tíma með þessu móti. Réði ég mig því sjálfur til Guðsteins næsta ár og skyldi þá fá 200 krónur í árskaup.
Síðar réðst ég svo til Íslandsfélagsins sem þá hafði töluverð umsvif hér í Reykjavík í togaraútgerð og fiskverkun. Hafnaraðstaðan var engin og flytja varð aflann úr skipunum þar sem þau lágu á ytri höfninni og varð uppskipun að ganga hratt og snurðulaust. Þetta þýddi að maður varð að vinna þar til uppskipun var lokið og fyrr var ekki farið heim. Mér er minnisstæð ein löndunartörnin sem stóð tvo sólarhringa. Þá unnum við 48 klukkutíma hvíldarlaust og er það í eina skiptið sem ég hef sofnað á gangi. Þá var ég að skakklappast heim til mín út í Skerjafjörð og var að fara þar yfir brú. Þá hlýt ég að hafa sofnað því allt í einu ramba ég niður í lækinn í stað þess að fara veginn frá brúnni. Kynlegt þótti mér að líta til baka því eldsbjarmi og mikill reykur var yfir miðbænum, en ég skeytti því ekki heldur dreif mig í bælið. Svaf ég svo sólarhring í beit. En þegar ég vaknaði var mér sagt að Hótel Reykjavík hefði brunnið ásamt 11 örðum húsum og var miðbærinn orðinn að einni brunarúst.
– Varst þú aldrei atvinnulaus á þessum árum?
Það kom fyrir en sjaldan lengi í einu. Um tíma vann ég við byggingu hússins þar sem Reykjavíkur Apótek er núna. Þar þótti nýlunda að steypan var hífð með spili og sá Stefán Þorláksson vélstjóri um að halda því gangandi. Ég var hins vegar að taka á móti steypunni uppi á húsinu. Það var oft kalsamt verk, en útsýnið gott yfir lífið í miðbænum.
Þá voru fáir lögregluþjónar hér í borginni og höfðu þeir ærinn starfa. Oft lentu þeir í ryskingum við drukkna menn og áttu þá stundum fullt í fangi með að hafa þá undir. Svo urðu þeir að aka þeim á handvagni upp í Steininn á Skólavörðustígnum og var oft skondið að sjá þær aðfarir. Það var ekki þrautalaust að vera í lögreglunni á þeim tíma.
Bílstjórastarf
Svo var ég kaupamaður tvö sumur í Borgarfirði og var tvær vertíðir í Vestmannaeyjum. Ég réðst í að læra á bíl hjá Jóni Sigmundssyni árið 1919. Var bílprófið mitt númer 176 og má á því sjá að ekki voru bílstjórar margir þá. Fyrir bragðið varð ég fyrsti bílstjórinn hjá Rafveitu Reykjavíkur og þar með fyrsti bílstjórinn sem starfaði hjá borginni.
– Þótti bílstjórastarfið ekki ævintýraleg atvinna á þessum árum?
Þú getur nærri – allir strákar voru þá vitlausir í að verða bílstjórar. Ég sótti um ásamt mörgum öðrum og hreppti hnossið – ég þóttist auðvitað hafa himinn höndum tekið. Bíllinn sem ég ók var Maxwell-skúffubíll og var hann síðar keyptur af fyrirtæki Natans Olsen. Þeir vildu vera alveg vissir um að bíllinn væri í lagi áður en gert var út um kaupin. Var það gert þannig að farið var á bílnum út í gryfjur og sandi mokað á pallinn eins og á hann komst. Svo hengdu þeir aftan í hann tengivagn og var mér sagt að keyra bílnum þannig upp Ártúnsbrekkuna, en þá var vegurinn á örðum stað og brekkan brött. Þetta gekk samt ágætlega og keyptu þeir bílinn.
– En þú ílentist ekki í bílstjórastarfinu þó fínt væri?
Nei, allt frá barnæsku hafði ég lesið Noregskonungasögur og það hafði kveikt í mér mikla útþrá. Ég svaraði því auglýsingu frá bónda í Noregi sem auglýsti eftir starfsmönnum. Við fórum svo utan tveir saman árið 1920. Kaupið var nú ekki mikið, 1.200 kr. á ári, en uppihaldið frítt. Þegar ég hafði verið þarna í ár sá ég auglýsingu þar sem auglýst var eftir fjárgæslumönnum. Í Noregi verður víða að gæta að fénu allt árið því ef það fer inn í skógana er það hrein heppni ef það finnst aftur.
Við fjárgæslu í Noregi
Ég skrifaði þessum bónda og bauðst til að starfa að þessu í 3 mánuði fyrir 1.200 kr. á mánuði. Þegar ég hafði sent bréfið minntist ég á þetta við bóndann sem ég vann hjá og sagði hann mér að ég fengi aldrei þetta starf nema ég minnkaði kaupkröfurnar, einungis vönum mönnum væri borgað svona mikið fyrir þetta. Ég ákvað samt að láta slag standa – og viti menn, ég fékk starfið.
Það var einhver skemmtilegasti tími ævi minnar þarna á afréttinni. En einkennilegt þótti mér að það var eins og ég kannaðist við allt þarna á norsku afréttunum rétt eins og ég hefði séð það áður í draumi. Þarna hafði ég einnig á hendi eftirlit með veiðivötnum og seldi veiðileyfi, en mátti sjálfur veiða mér til matar. Ég hafði sjálfur orðið að leggja mér til hund, og var hann svo stór að hann gat rétt framlappirnar upp á axlirnar á mér. Þarna var fjallakofi sem ég svaf í um nætur. Einhverntíma var það að Svíi sem var að veiða þarna í vötnunum bað mig að um að fá að sofa í kofanum yfir nótt. Ég sagði að það væri velkomið og fór hann til kofans. Þar var hundurinn hins vegar fyrir og þorði Svíinn ekki fyrir nokkurn mun inn því hundurinn var svo illilegur. Hann passaði mig vel þessi hundur – það mátti enginn snerta mig. Ef mönnum varð það á að klappa á öxlina á mér svona í gamni þá rauk hann strax í þá.
Ég var við fjárgæslu þarna í þrjú sumur en stundaði skógarhögg og ýmsa íhlaupavinnu á veturna. Einn vetur var ég svo á Vors-lýðháskólanum.
– Hvernig fannst þér vistin í Noregi?
Mér líkaði yfirleitt vel. Helst var það að mér leiddist í vinnumennskunni hjá stórbændunum. Þeir þóttust miklir stórbokkar sumir og litu niður á vinnufólkið. Hjá þeim tíðkaðist að húsbóndinn og fjölskylda hans borðaði sér en vinnufólkið borðaði í eldhúsinu. Margir stórbændur voru knappir á mat og lenti ég í vist hjá einum þar sem maturinn var bæði naumt skammtaður og lélegur. Einu sinni þegar veturinn var óvenju lélegur tókum við okkur saman og keyptum egg á næsta bæ til að fá einu sinni sæmilega magafylli. Kom húsbóndinn fram í eldhús þegar eggjaveislan stóð sem hæst og þótt hann léti ekki á neinu bera sáum við að undarlegur svipur kom á hann. Eftir það batnaði viðurgerningurinn að miklum mun.
Heim til Íslands
Það undarlega var að miklu betra var að vera í vist hjá smábændunum. Þar var maturinn ekki sparaður og maður fékk yfirleitt miklu meiri mat heldur en maður gat torgað. Kunni ég miklu betur við mig hjá þeim heldur en þessum hofmóðugu stórbændum.
Ég tók meirapróf í Stafanger og gilti það um öll Norðurlönd. Einhvern tíma var það að ég var fenginn til að aka bíl heim fyrir bónda. Hann hafði keypt bílinn í Drammen en treysti sér ekki til að keyra hann. Þegar við vorum lagðir af stað ókum við fram á annan bíl sem var á sömu leið og var þar góðkunningi bóndans á ferð. Bóndinn fór yfir í hinn bílinn því kunningi hans var með nóg af bjór og drakk hann ósleitilega undir stýri. Ég var á undan en þótti það ekki einleikið hve þeir drógust mikið afturúr. Ég fór því að athuga málið og hafði kunninginn þá ekið út af veginum. Eftir það vildi ég fá að hafa þá á undan mér til að geta fylgst betur með þeim. Sjálfur ók ég aldrei undir áhrifum þó lítið væri með slíku fylgst á þessum árum.
– Datt þér aldrei í hug að setjast að í Noregi?
Jú, ég var að hugsa um það á tímabili en þar átti ég ekki kost á öðru en íhlaupavinnu því Norðmenn gengu fyrir í öll störf.
Ég hélt því til Íslands aftur. Þegar ég kom heim var verið að stofna Vélsmiðjuna Héðin í Reykjavík og var hún starfrækt í húsi er stóð [við Aðalstræti]. Ég vann hjá Héðni um nokkurn tíma. Á þessum árum fór ég að vinna í pípulögnum en fagið var ekki gert löggilt fyrr en 1932. Ég var 9 ár í stjórn sveinafélagsins og 11 ár í stjórn Meistarafélags pípulagningamanna. Undanfarin ár hef ég verið heiðursfélagi og aldursforseti í Meistarafélagi pípulagningamanna.
– Hvernig líst þér á nútímann og framtíðina?
Ég veit nú ekki hvað segja skal – það hefur mörgu farið fram en svo er annað sem ekki gengur eins vel. Merkilegt er það til dæmis að þeim tekst hvorki að selja kjötið né mjólina með hagnaði, hvorki hér innanlands né úr landi. En svo eru aftur menn sem geta selt blávatnið úr landi með gróða. Þetta hefði mörgum þótt undarleg útkoma í gamladaga og líklega hefði enginn trúað því að þetta gæti gerst.
Viðtal: Bragi Óskarsson
(Morgunblaðið 28. sept. 1986)